متن جلسه اول درس خارج فقه پول و بانک آیت الله مصباحی مقدم
جلسه اول درس خارج فقه پول و بانک آیت الله مصباحی مقدم
۱۳۹۹/۰۷/۰۵
مقدمه:
پول در تاریخ زندگی اجتماعی و اقتصادی بشر بسیار نقش آفرین بوده و شکل های متعددی را پشت سر نهاده است:
۱- مبادلات ابتدایی انسانها به صورت پایاپای (تهاتری) بوده است و بدون واسطه پول انجام می گرفته است.
روایات بسیاری در ابواب ربا در مجامع روایی از جمله وسائل الشیعه ابواب ۱۵،۱۴،۱۳،۱۰،۹،۸،۶ تا ۱۹ از جلد ۱۸ رسائل جمعا بالای ۷۰ حدیث در ابواب ربا اختصاص به معاملات تهاتری دارد.
۲- با افزایش تولید و مبادلات، به تدریج در کنار تهاتر کالا ها با هم، انواعی از کالاها به صورت خاص واسطه مبادله کالا های دیگر شده اند، از جمله در ایران، گندم و جو؛ در حبشه بسته های فلفل و نمک؛ در تبت، چای؛ در ویرجینیا، تنباکو؛ در روسیه پوست سمو، در اطراف مدیترانه، گوسفند، در هندوستان، صدف و… استفاده می کرده اند (قدیری اصلی، باقر، پول و بانک، ص۷، دانشگاه تهران).
۳- با توجه به افزایش بیشتر معاملات و تجارت بین ملت ها، نقش واسطه معاملات اهمیّت افزون‌تر یافت و به تدریج طلا و نقره و سپس سکه‌های طلا و نقره نقش واسطه را در مبادلات ایفا کردند و پول فلزی درهم و دینار و در کنار آنها پول مسی(فلوس) جهت خرید های خرد ظهور یافت.
ابواب صرف در کتاب های روایی همچون وسائل الشیعه شامل ۲۱ باب و بیش از ۱۱۰ حدیث به این گونه پول‌ها اختصاص یافت و فقها در کتاب البیع از بیع الصرف و بیع الاثمان بحث کرده اند.
۴- در دوره رواج مسکوکات طلا و نقره، گاهی مشکلاتی بروز می کرد، از جمله توسط سودجویان در عیار یا وزن این فلزات دخل و تصرف می شد و در شرایط بروز جنگ ها برخی از حاکمان در ضرب سکه های درهم و دینار دستکاری می کردند تا بتوانند هزینه های جنگ را تامین کنند، گاهی عیار آنها را کاهش می‌دادند و گاهی از وزن آن می کاستند و بدین گونه درهم های مغشوش و آمیخته با آلیاژ های دیگر از جمله مس پدید می‌آمد و ارزش آنها نسبت به درهم های معتبر کاهش می یافت و منشا پرسش های فقهی از ائمه علیهم السلام می شد، از این‌رو در ابواب ۱۰ تا ۱۳ صرف وسائل روایاتی در مورد معامله با اینگونه درهم ها جمع آوری شده است.
البته مردم به زحمت افتادند و برای تشخیص سره از ناسره و تعیین وزن سکه ها به صرافان مراجعه می‌کردند و آنان سکه‌ها را محک می‌زدند و بابت این خدمت مبلغی دریافت می‌کردند و هزینه مردم برای معاملات افزایش می یافت.
در این شرایط صرافان به عنوان افراد امین سکه ها را به امانت نزد خود نگه می داشتند و در مقابل به صاحبان سکه‌ها حواله می‌دادند، که با تحویل حواله سکه به مشتری خود با مهر کردن ظهر آن، معامله را انجام می‌دادند، کم کم به جای سکه‌ها حواله ها به جریان افتاد، این کار از خطر سرقت سکه ها، کاهش وزن آنها در اثر ساییدگی، پرداخت هزینه بابت سنجش عیار و وزن جلوگیری می‌کرد. اما حواله ها نقش پول را ایفا نمی کردند و مستقیماً پول شناخته نمی شدند.
یکی از مسائلی که در این دوره بروز یافت، با توجه به ماندگاری سکه‌ها در نزد صرافان و اعتماد مردم به آنها و عدم مراجعه یکباره برای پس گرفتن سکه ها ابتدا صرافان یهودی اقدام به دادن بخشی از سکه ها یا حواله ها به عنوان قرض همراه با ربا به مشتریان خود کردند، سپس این کار حتی توسط کلیساها نیز انجام شد و رواج یافت.
۵- از قرن پانزدهم میلادی به بعد کم کم دولت‌ها به این نقش پول روی آوردند و انتشار اسکناس با قابلیت تبدیل به مسکوکات توسط آنان گسترش یافت.
در مرحله بعد با رواج اسکناس، به تدریج مردم به بانک‌ها برای دریافت سکه مراجعه نمی‌کردند، دولت ها نیز با استفاده از اعتبار و قدرت خود به تدریج حجم اسکناسها را افزایش دادند و اسکناس بدون تعهد تبدیل به سکه را رواج دادند ولی باز هم این گونه پول‌ها با نسبتی دارای پشتوانه طلا یا نقره بودند.
۶- در قرن بیستم و با بروز جنگ های جهانی اول و دوم، دولت های درگیر جنگ برای تامین هزینه‌های سرسام‌آور جنگ اقدام به انتشار حجم گسترده‌ای از اسکناس کردند، از جمله آلمان که دولت وقت در طول جنگ جهانی اول با مصادره ۱۰ بانک اقدام به چاپ گسترده اسکناس کرد و در اثر آن ارزش مارک به شدت کاهش یافت.
از سال ۱۹۱۴ جنگ جهانی اول شروع شد تا سال ۱۹۲۲، کنفرانس ژن در ایتالیا تشکیل گردید بی نظمی و هرج و مرج پولی رواج پیدا کرد و از ۱۹۲۲ تا ۱۹۳۰ سیستم پایه ارز – طلا متداول می گردد، از ۱۹۳۰ تا ۱۹۴۴ ( سال تشکیل کنفرانس برتون وودز) مجدداً بی نظمی و هرج و مرج پولی و تزلزل های رسمی پول از نوع رقابتی و تهاجمی آن اروپا را مستعد پذیرای جنگ‌جهانی‌دوم میکند و کنفرانس برتون وودز در سال ۱۹۴۴ به بی نظمی و هرج و مرج پولی پایان می دهد و نظم نوین پولی در جهان استقرار می یابد(قدیری اصلی ص ۶۹۲)
۷- کنفرانس برتون وودز، مبدا نظام پولی پایه ارز – طلا شد.
در اواخر جنگ جهانی دوم سال ۱۹۴۴ در شهر برتون وودز از ایالت نیوهمشایر در شمال شرقی آمریکا ۱۰۰۰ نماینده از ۴۴ کشور جهان، از جمله ایران به نمایندگی حسین علا، دور هم جمع شدند و کنفرانس برتون وودز را تشکیل دادند.
آمریکا به لحاظ داشتن قدرت اقتصادی و تولیدی فوق العاده که در جنگ جهانی آسیبی ندیده بود میزبان کنفرانس بود، در آن زمان همه کشورهای جنگ‌زده نیاز به بازسازی داشتند و احتیاج مبرم به پول و کمک آمریکا داشتند، دلار آمریکا به طلا تعریف شده بود و هر اونس طلا برابر با ۳۵ دلار قابل تبدیل بود مقرر شد همه کشورها نیز پول خود را با طلا تنظیم کنند تا قابل تبدیل به هم باشد و هر کشوری که می‌خواست نرخ برابری پول خود را تغییر دهد باید با صندوق بین‌المللی پول که در آن کنفرانس بنیانگذاری شد مشورت کند، کشوری که ناهماهنگ با صندوق مزبور عمل می کرد از کمک‌های صندوق محروم می‌شد.
کشورهای نیازمند به کمک برای بازسازی باید از طریق بانک جهانی ترمیم و توسعه تامین مالی می شدند که در همان کنفرانس پایه‌گذاری شد و وام‌ها را به دلار می پرداخت، در نتیجه همه کشورها به نوعی وابسته به دلار شدند.
از سال ۱۹۶۸ مشکلات مالی، از جانب ایالات متحده بروز کرد که با کسری تراز پرداختهای خود هر از گاهی آشوب بزرگ پولی به وجود می‌آورد. در سال ۱۹۷۱ دولت نیکسون با انتشار اعلامیه تبدیل دلار به طلا را تعلیق کرد و به تعهد ۱۹۴۴ در کنفرانس وفادار باقی نماند (قدیدی اصلی به اختصار ص ۷۰۴ تا ۷۱۵)
۸- با اعلامیه نیکسون نظام پولی برتون وودز(پول پایه ارز _ طلا) فروریخته و پول اعتباری محض بدون هرگونه پشتوانه طلا یا نقره در همه کشورهای جهان رواج یافت.
۹- در حال حاضر علاوه بر اسکناس و مسکوکات نیکلی، یا مسی به عنوان پول خرد، پول الکترونیکی و کارت های اعتباری در مبادلات رایج شده و کمابیش جایگزین پول اعتباری به صورت اسکناس گردیده است (مصباحی‌مقدم، مجموعه مقالات اقتصادی، مقاله پول صفحه ۱۵۴ انتشارات دانشگاه امام صادق علیه السلام)
پول، امروزه در رشد و پیشرفت اقتصادی، تورم، رکود، رونق، اشتغال، سرمایه گذاری و سایر متغیرهای اقتصادی نقش حائز اهمیت ایفا می کند و آثار مهمی در اقتصاد کشورها دارد(همان)
با توجه به تحولات پول، مطالعه درباره آن از ابعاد گوناگون، از جمله از نظر فقهی ضرورت بیشتری یافته است.
فقهای بزرگوار از منظر فقه به پول توجه کرده و حاصل تحقیق خود را به صورت فتوا برای عموم مردم و با استفاده از روش اجتهادی برای اهل نظر تبیین کرده اند.
در این اثر به حول و قوه الهی و با استفاده از کتاب و سنت و اقوال فقهای گذشته و حال، ابتدا در مورد پول کالایی، سپس در مورد مسکوکات فلزی طلا و نقره ( درهم و دینار ) و در مرحله بعد با استفاده از دیدگاه فقها و نظر کارشناسی اقتصادی در مورد پول اعتباری و بیان حاصل نظر و تحقیق می پردازیم.
تعاریف پول:
۱-تعریف لغوی پول:
پول، زر و سیم یا فلز دیگر مسکوک رایج و توسعا «بانک نوت» و «اسکناس» را گویند (دهخدا، واژه پول)
قدما به جای پول، سیم، زر، درم و دینار، درهم و دینار گفتندی و گاه، وجه و تنخواه و نقد و فلوس و مسکوک و آقچه و عین و نقدینه و فلس و پل( دهخدا)
دینار: از کلمه یونانی دناریوس (Denarios) می‌باشد که یک سکه قدیمی فرانسه به نام دنیه(Denier) نیز بوده است
درهم: یا درم از کلمه یونانی دراخمه (Deraxme) می باشد و معنای لفظی آن را در یونانی یک مشت پر یا یک چنگ پر می گویند.
شک نیست که دینار و درهم در زبان عربی از کلمات دخیله است است و معرب از فارسی نیست (قدیری اصلی الف ۱۳۷۶ صفحه ۴۸ به نقل از هرمزدنامه صفحه ۲۷۲ و دهخدا واژه درهم)
اسکناس(Eskenas) نوعی کاغذ بهادار که بهای وی بر روی آن نوشته شده و برای خرید و فروش به کارمیرود، پول کاغذی (معین واژه اسکناس)
۲-تعریف اقتصادی پول :
غالبا اقتصاددانان پول را اینگونه تعریف کرده اند:
هر چیزی که سه وظیفه را انجام دهد:
- وسیله مبادله کالاها و خدمات باشد.
- معیار سنجش ارزش کالاها و خدمات باشد
- وسیله ذخیره ارزش باشد (دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، پول در اقتصاد اسلامی صفحه ۱۱)
پول وسیله، قطعه یا شی است که انسان ها برای تبادل خواسته ها، خدمات، کالاها و نیاز های خود مورد استفاده قرار می دهند (مقالات ویک والت آموزشی)
پول، عبارت است از آن چیزی که در داد و ستد و مبادله مورد قبول عموم افراد جامعه باشد(همان)
همانطور که واضح است، تعاریف بالا، تعریف پول به کارکرد و وظایف آن است، چیستی پول را توضیح نمی دهد.
در اقتصاد ایران، با دو تعریف عملی از پول روبرو هستیم که در قلمرو سیاستگذاری پولی مورد استفاده قرار می گیرند: پول و نقدینگی.
پول: عبارت است از اسکناس منتشر شده توسط بانک مرکزی و مسکوکات که پول خُرد محسوب می شود.
نقدینگی: شامل پول و شبه پول می‌شود، یعنی علاوه بر اسکناس و مسکوک منتشر شده، سپرده های بانکی که شبه پول اند نیز بخشی از نقدینگی کشور است. شبه پول از نقدشوندگی کمتری نسبت به پول برخوردار است( همان صفحه ۱۰)
۳- تعریف فقهی پول :
پول در آثار فقها غالباً تعریف خاصی ندارد بلکه با ذکر مصادیق از آن یاد شده است، گاهی به عنوان ذهب و فضه، گاهی به عنوان دینار و درهم وگاهی تحت عنوان نقدین.
علامه حلی در بیع قواعد الاحکام، فصل سوم نوشته است:
فی الصرف و هو بیع الاثمان بمثلها (علامه، قواعد، سلسله الینابیع الفقهیه، ج۱۴ ص۵۱۶)
در مختصرالنافع نیز مینویسد:
الکلام فی الصرف: و هو بیع الاثمان بالاثمان (علّامه، مختصر، همان صفحه ۴۵۸)
شهید در لمعه در تعریف صرف آورده است :
و هو بیع الاثمان بمثلها (شهید اول، اللمعه الدمشقیه، همان ص۵۶۵)
صاحب جواهر در کتاب خود مینویسد :
(الثالث) من الامور التی یتوقف بیان الربا فی البیع علیها (الصرف و هو)
لغه الصوت و شرعا او تشرعیه (بیع الاثمان) ای الذهب و الفضه مسکوکین اولا (بالاثمان)… نعم قد یظهر من بعض النصوص حصوله بقصد مطلق المبادله و المعاوضه،… و علی کل حال فسمی بیعها صرفا لمناسبته اشتمالها علی الصوت عند تقلیبها بالبیع و الشراء و ربما قیل بکونه منقولا من التصریف، و هو کثره التصرفات فی وجوه المعاوضات، والامرسهل، کما ان الوجه فی تسمیتها اثمانا وقوعها مقرونه بباء العوض عن الاشیاء غالبا، بل فیما حضرنی من نسخه منسوبه للشهید علی القواعد عن قطب الدین قال: الذهب و الفضه ثمنان و ان باعها بعوض و لهذا لوباعه دینارا بحیوان ثبت للبایع الخیار بالاتفاق: قال و ان کانا عوضین فکل منهما بایع و مشتری، ولو باعه حیوانا بحیوان، ثبت لکل منهما الخیار، عبارت ادامه دارد و صاحب جواهر در آن مناقشه میکند ( نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام ج۲۴ ص ۳ و ۴)
شاهد کلام در این نقل ثمن داشتن طلا و نقره در مبادلات است و در مقابل مبیع قرار گرفتن اثمان است.
نظر شهید صدر درباره پول های کاغذی کنونی (قدرت خرید) است (دفتر همکاری حوزه و دانشگاه ص ۴۱ و ۴۲)
آیت الله هاشمی شاهرودی تمام هستی پول کنونی را در توان خرید آن می‌داند.
آیت الله موسوی بجنوردی، اسکناس را عبارت از چیزی می‌داند که در آن به وسیله مرجعی معتبر، یعنی قانونگذار به گونه قدرت خرید، اعتبار مالیت و ارزش داده شده است، تمام حقیقت و هویت اسکناس، قدرت خرید و قدرت و توانایی رفع احتیاجات است، دارنده اسکناس مالک قدرت خرید معینی خواهد بود، نه مالک اسکناس خاصی با شماره معین(پرتال جامع علوم انسانی)
پایان متن جلسه اول درس خارج فقه پول و بانک آیت الله مصباحی مقدم
