مصباحی مقدم: علم اقتصاد، علم اجتماعی و تحلیل رفتارهای مردم در بعد تولید، توزیع، مبادله و مصرف است

روزنامه جام جم چهارشنبه ۱۶ مهر، گفت وگویی را با آیت الله غلامرضا مصباحی‌مقدم، نماینده ادوار مجلس و عضو مجمع تشخیص مصلحت، انجام داده است که در ادامه متن آن را می خوانیم: در روزهای گذشته اظهارنظری از سوی یکی از نوادگان آیت‌ا… بروجردی منتشر شد که وی در ویدئویی مدعی شده بود موضوعی تحت عنوان اقتصاد اسلامی وجود ندارد. این اظهارنظر با حاشیه‌های فراوانی مواجه شد و برخی از کارشناسان و اقتصاددانان حوزه اسلامی به این سخنان واکنش نشان دادند. این کارشناسان معتقدند گرچه در آیات قرآن کریم یا روایات اسلامی به صورت مستقیم موضوعی تحت عنوان اقتصاد اسلامی که به‌صراحت بتوان به آن اشاره کرد وجود ندارد، اما آنچه در فقه مطرح شده، فقه مسائل اقتصادی مانند فقه پولی، فقه بانکی، فقه مبادلات بازار و داد و ستدها و فقه‌العقود و… است که به آن فقه‌الاقتصاد می‌گویند و معمولا علمای دینی با آن آشنا هستند. طبیعتا اگر از علما این سؤال که آیا در آیات قرآن و روایات اسلامی به‌صراحت موضوعی به نام اقتصاد اسلامی بیان شده پرسیده شود آنها این موضوع را نفی می‌کنند، اما واقع مساله این است که اقتصاد اسلامی در حوزه‌های مختلفی قابل طرح است.

آیا اقتصاد اسلامی که طی دهه‌های گذشته به‌خصوص بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مباحثی درباره آن مطرح شده است امروز مانند سایر مکاتب اقتصادی دنیا، نزد دانشمندان اقتصاد دارای مقبولیت است؟
در دنیا دو مکتب در حوزه مکاتب اقتصادی شناخته شده‌است که این دو، یکی مکتب اقتصاد سرمایه‌داری و دیگری مکتب اقتصادی سوسیالیستی و کمونیستی است. قدر مسلم آموزه‌های دین اسلام این دو مکتب را نمی‌پذیرد و آنها را قبول ندارد. بزرگانی مانند شهید آیت‌ا… صدر، امام موسی صدر، شهید بهشتی، شهید مطهری و بسیاری از بزرگان دیگر کتاب‌هایی تحت عنوان مکتب اقتصاد اسلامی به رشته تحریر در آورده‌اند که کتاب‌های پرآوازه و بسیار مطرحی در سطح جهان اسلام است، بنابراین به‌راحتی و به صرف یک ادعا نمی‌توان گفت اسلام مکتب اقتصادی ندارد. چرا که درباره مسائل مکتب اقتصاد اسلامی پایان‌نامه‌ها، مقالات و آثار بسیار زیادی نوشته شده است. مجله اقتصاد اسلامی به سردبیری مرحوم سیدعباس موسویان در سال‌های فعالیت خود مقالات متعددی درخصوص اقتصاد اسلامی منتشر کرده بود مقالاتی که عمدتا مبتنی بر مکتب اقتصادی اسلام بوده و حتی برخی از این مباحث فراتر از موضوع مکتب اقتصادی است و کسی نمی‌تواند محتوای آن را انکار کرده و مدعی شود چیزی به نام مکتب اقتصاد اسلامی در برابر آن دو مکتب دیگر وجود ندارد. مسلما یک فقیه نمی‌تواند منکر وجود مکتب اقتصاد اسلامی در پس احکام و اخلاق و روایات اسلامی شود.
به نظرتان اقتصاد اسلامی به‌عنوان یک مکتب یا مدل اقتصادی می‌تواند از چه جهاتی برتری و تفاوت خود را به رخ سایر مکاتب اقتصادی بکشد؟
علاوه‌بر مکتب اقتصادی مرسوم در جهان، علم اقتصاد هم در جهان امروز رواج داشته و پذیرفته شده است. علم اقتصاد، علم اجتماعی و تحلیل رفتارهای مردم در بعد تولید، توزیع، مبادله و مصرف است. رفتارهای مردم در هر جامعه‌ای تحت تاثیر فرهنگ آن جامعه، آداب و رسوم و اعتقادات آن‌ جامعه شکل می‌گیرد و طبیعتا اقتصاددانان این رفتارها را مورد مطالعه قرار داده و تئوریزه می‌کنند. آنچه در این‌باره تاکنون محقق شده رفتارهای مردم غرب در کشورهای غربی است که از آن تحت عنوان اقتصاد سرمایه‌داری یاد می‌شود، لذا اقتصاددانان ما نیز مدل‌های اقتصاد سرمایه‌داری را مورد مطالعه قرار داده‌اند درحالی‌که علم اقتصاد سرمایه‌داری در نهایت ۳۰۰ سال قدمت دارد، اما قدمت جامعه اسلامی بیش از ۱۴۰۰ سال است. پس اگر جامعه اسلامی با تمام خصوصیات و ویژگی‌های خود در عالم واقع تحقق پیدا کند، یعنی به جامعه اسلامی مورد نظر برسیم و این جامعه با تمام رفتارهای انسان‌های مومن و مسلمان چه به لحاظ فرهنگی، آداب و سنت‌ها و احکام دینی مسلمانان در مورد مسائل تولید، توزیع و مصرف شکل بگیرد، زمینه برای تحقق علم اقتصاد اسلامی نیز فراهم می‌شود و اقتصاددانان اگر رفتارهای اقتصادی مردم اعم از تولید، توزیع، مصرف، اشتغال، تورم، رکود، قیمت‌ها و… را در چنین جامعه‌ای مورد مطالعه قرار دهند آن علم را می‌توان علم اقتصاد در جامعه اسلامی دانست. شهید آیت‌ا… صدر در کتاب اقتصادنا به این مساله اشاره داشته و این موضوع را نیز بسیار خوب تبیین کردند که می‌بایست منتظر شکل‌گیری چنین جامعه‌ای باشیم. علاوه‌براین، ایشان در این کتاب نوشته‌اند در شرایطی که ما فاقد جامعه کامل اسلامی هستیم با توجه به آموزه‌های دین می‌توانیم به صورت فرض ــ تحقق آنچه اسلام گفته است ــ در جامعه اقدام به نظریه‌پردازی کنیم ولی ممکن است با واقعیت‌هایی که محقق می‌شود، متفاوت باشد پس مشخص می‌شود در علم اقتصاد اسلامی هم امکان وجود دارد.
غیر از محققان و علمای اقتصاد اسلامی در ایران، حتی عنوان اقتصاد اسلامی در سایر مجامع و کشورهای اسلامی نیز موردقبول است؟
بله، در جهان اسلام محققانی در مورد نظریه مصرف‌کننده و سرمایه‌گذار مسلمان تحت عنوان بازار و اقتصاد اسلامی به‌عنوان یک علم مستقل نظریه‌پردازی‌هایی داشته و دراین‌باره آثار و تألیفاتی منتشرشده است، کتاب‌های متعددی به‌خصوص در کشورهای عربی دراین‌باره به نگارش درآمده که ازهرجهت قابل‌توجه و قابل‌اعتناست. به‌علاوه اقتصاد اسلامی سال‌هاست تا مقطع دکتری در انگلستان تدریس می‌شود و برخی از کشورهای اسلامی مثل مالزی نیز در این حوزه دانشجو تربیت می‌کنند. باوجوداین همه مدرک برای اثبات اقتصاد اسلامی معلوم نیست چرا برخی افراد غیرمتخصص به دنبال انکار حقیقتی به نام اقتصاد اسلامی هستند. آنچه در جهان اسلام توسط متفکران و متخصصان رخ‌داده این است که علاوه بر حوزه اقتصاد تجاری، فلسفه اقتصاد نیز مطرح‌شده است. به‌عبارت‌دیگر فلسفه یک امر مضاف است یعنی ماعلاوه بر این‌که موضوعی نیز با عنوان نظام اقتصادی اسلام داریم در مورد فلسفه اقتصاد اسلامی نیز کتاب داریم. درواقع می‌توان گفت جامعه‌ای که اقتصاد اسلامی در آن محقق شده، دارای ساختار و نهادهای فعال با اهداف و چارچوب‌های مشخصی است. اقای دکتر سید کاظم صدر، استاد دانشگاه شهید بهشتی کتابی با عنوان نظام اقتصادی صدر اسلام نوشته است، البته برخی استادان نیز کتاب‌هایی با عنوان اقتصاد دوره صفویه در ایران یا اقتصاد در جوامع اسلامی مثل دوره صفویه نوشته‌اند که بیانگر حقیقتی به نام اقتصاد اسلامی است که نمی‌توان منکر آن شد.